Նախադպրոցական տարիք (3-7 տարեկան)
Խաղը որպես առաջնային գործունեություն
Դերային կամ ստեղծագործական խաղը ի հայտ է գալիս նախադպրոցական տարիքում։ Սա այն գործունեությունն է, որում երեխաները իրենց վրա վերցնում են մեծահասակների դերերը և ընդհանրացված ձևով, խաղային պայմաններում վերարտադրում մեծահասակների գործունեությունը և նրանց միջև հարաբերությունները։ Երեխան, ընտրելով որևէ դեր, ունի համապատասխան կերպար՝ մոր, բժշկի, վարորդի և այլն, ը նրան գործողությունների օրինակներ։ Խաղի պատկերավոր պլանն այնքան կարևոր է, որ առանց նրա խաղն ուղղակի չի կարող գոյություն ունենալ։ Չնայած կյանքը խաղում ընթանում է պատկերացումների ձևով, այն հուզականորեն հագեցած է՝ դառնալով երեխայի համար իր իրական կյանքը:
Խաղը ծագում է վաղ մանկության վերջում առարկայական-մանիպուլյատիվ գործունեությունից։ Ի սկզբանե, երեխան կլանված է առարկայով և նրա հետ գործողություններով։ Գործողություններին տիրապետելով՝ երեխան սկսում է գիտակցել, որ գործում է ինքնուրույն և գործում է, ինչպես մեծահասակը։ Ինչպես գրում է Դ. Էլկոնինը, նա նայում է առարկային մեծահասակի միջոցով, ինչի շնորհիվ մեծահասակը և նրա գործողությունները երեխայի համար դառնում են օրինակ ոչ միայն օբյեկտիվորեն, այլև սուբյեկտիվորեն։
Առարկայական գործողությունների զարգացման անհրաժեշտ մակարդակից բացի՝ խաղի ծագման համար պետք է մեծահասակի հետ երեխայի հարաբերության արմատական փոփոխություն։ Մոտավորապես 3 տարեկանում երեխան դառնում է ավելի ինքնուրույն, և մեծահասակի հետ նրա համատեղ գործունեությունը սկսում է վերանալ։ Միևնույն ժամանակ, խաղը սոցիալական է թե իր ծագմամբ, թե իր բովանդակությամբ: Այն չի կարող զարգանալ՝ առանց մեծահասակի հետ հաճախակի շփման և նրա միջոցով ստացվող տպավորությունների: Երեխային անհրաժեշտ են և տարբեր խաղալիքներ, ինչպես նաև հստակ ֆունկցիա չունեցող առարկաներ, որոնք նա կարող է հեշտությամբ օգտագործել որպես ուրիշներին փոխարինողներ։
Այսպես, վաղ մանկության և նախադպրոցական տարիքի սահմանում ծագում են մանկական խաղերի առաջին տեսակները. ռեժիսորական խաղը, որին զուգահեռ զարգանում է պատկերավոր-դերային խաղը։ Նրանում երեխան երևակայում է ինքն իրեն ցանկացած մեկին, ցանկացած բանին ու դրան համապատասխան գործում։ Այսպիսի խաղի զարգացման պարտադիր պայման է վառ, ինտենսիվ ապրումը:
Ռեժիսորական և պատկերավոր-դերային խաղերը հիմք են դառնում դերասյուժետային խաղի համար, որն իր զարգացած ձևին է հասնում միջին նախադպրոցական տարիքում։ Ավելի ուշ նրանից առանձնանում են կանոններով խաղերը։ Պետք է նշել, որ խաղի նոր տեսակների առաջացման դեպքում արդեն յուրացված տեսակները չեն անհետանում, նրանք բոլորն էլ պահպանվում են և շարունակում կատարելագործվել։ Դերասյուժետային խաղում երեխաները վերարտադրում են հենց մարդկային դերեր և հարաբերություններ։ Երեխաները խաղում են միմյանց հետ կամ խաղալիքով՝ նրան նույնպես դեր վերագրելով։ Կանոններով խաղում դերն անցնում է երկրորդ պլան և գլխավորը դառնում է խաղի կանոնների կատարումը. սովորաբար այստեղ դրսևորվում է մրցակցության դրդապատճառը։
Յուրաքանչյուր խաղ ունի իր խաղային պայմանները՝ նրանում մասնակից երեխաները, խաղալիքները, այլ առարկաներ։ Նրանց հավաքը և համադրությունը էապես փոխում է խաղը կրտսեր նախադպրոցական տարիքում։ Այս ժամանակ խաղը հիմնականում կազմված է միանման կրկնվող գործողություններից։
Սյուժեն գործունեության այն ոլորտն է, որն արտացոլվում է խաղում։ Սկզբում երեխան սահմանափակված է ընտանիքով և դևա համար էլ խաղերը կապված են գլխավորապես ընտանեկան, կենցաղային խնդիրների հետ։ Այնուհետև, կյանքի նոր ոլորտների յուրացմանը զուգահեռ՝ նա սկսում է օգտագործել ավելի բարդ սյուժեներ: Ավելին, միևնույն սյուժեով խաղը աստիճանաբար ավելի կայուն և երկարատև է դառնում։ Եթե 3-4 տարեկանում երեխան խաղում է 10-15 րոպե, իսկ այնուհետև նա պետք է այլ բանով զբաղվի, ապա 4-5 տարեկանում մի խաղը տևում է 40-50 րոպե։ Ավագ նախադպրոցականներն ընդունակ են միևնույն խաղը խաղալ մի քանի ժամ իրար հետևից, իսկ որոշ խաղեր շարունակվում են մի քանի օր։
Երեխայի կողմից վերարտադրող գործունեությունը, մեծահասակների հարաբերությունները կազմում են խաղի բովանակությունը։ Կրտսեր նախադպրոցականնեը ընդօրինակում են առարկայական գործունեությունը՝ կլանված լինելով հենց գործընթացով, մոռանալով արդյունքի մասին։ Տարբեր երեխաների գործողությունները չեն համաձայնեցվում միմյան հետ, բացառված չի դերերի անսպասելի փոփոխումը։ Միջին նախադպրոցականների համար կարևոր են հենց մարդկանց միջև հարաբերությունները, դրա համար էլ նրանք երբեք չեն մոռանա արդյունքի մասին. ինչ են արել, ինչու և ում համար։ Ավագ դպրոցականների համար կարևոր է դերից բխող կանոններին ենթարկումը, ընդ որում նրանց կատարման ճշգրտությունը հենց վերահսկվում է երեխաների կողմից։
Խաղային գործոցությունների, դերերի և խաղային կանոնների զարգացումը տեղի է ունենում նախադպրոցական տարիքում հետևյալ ուղղություններով. գործողությունների զարգացացած համակարգով և նրանց հիմքում թաքնված դերերով ու կանոններով խաղերից դեպի արտահայտիչ դերերով և թաքնված կանոններով խաղերի, որից էլ՝ բաց կանոններով և նրանցում թաքնված դերերով խաղերին։
Այսպես խաղը զարգանում և նախադպրոցական տարիքի վերջում հասնում է զարգացման բարձր մակարդակի։ Խաղի զարգացման գործընթացում առանձնացվում են երկու փուլեր. Առաջին փուլին (3-5 տարեկան) բնորոշ է մարդկանց իրական գործողությունների վերարտադրումը։ Երկրորդ փուլում (5-7 տարեկան) մոդելավորվում են մարդկանց միջև իրական հարաբերությունները, խաղի բովանդակությունը դառնում է մեծահասակի գործունեության իմաստը:
Խաղը նախադպրոցական տարիքի առաջնային գործունեություն է, որը նշանակալից ազդեցություն է թողնում երեխայի զարգացման վրա։ Առաջին հերթին. խաղում երեխաները սովորում են լիարժեք շփվել միամյանց հետ։ Կրտսեր նախադպրոցականները դեռ չեն կարողանում շփվել իրենց տարիքակիցների հետ։ Ինչպես ասում է Դ. Էլկոնինը. նրանք «խաղում են կողք կողքի, բայց ոչ միասին»:
Կրտսեր և ավագ նախադպրոցական տարիքում, չնայած իրենց հատուկ էգոցենտրիզմին, երոխաները համաձայնվում են միմյանց հետ. հարցերի բովանդակային քննարկումը՝ կապված խաղի դերերի և կանոնների հետ, հնարավոր է դառնում ընդհանուր, հուզական գործունեության մեջ երեխաների ներառման շնորհիվ։
Խաղը նպաստում է ոչ միայն տարիքակիցների հետ շփմանը, այլև կամային վարքի զարգացմանը։ Կամային վարքը ենթադրում է վարքի օրինակի առկայություն, որին հետևում է երեխան, և վերահսկողություն: Ինքնավերահսկողությունը միայն դրսևորվում է ավագ նախադպրոցական տարիքում. դրա համար սկզբից երեխային պետք է արտաքին վերահսկողություն խաղընկերների կողմից։ Երեխաները սկզբում վերահսկում են միմյանց, այնուհետև յուրաքանչյուրն ինքն իրեն։
Խաղային գործընթացում զարգանում է երեխայի պահանջմունքա-դրդապատճառային ոլորտը։ Ծագում են գործունեության նոր դրդապատճառներ և նրանց հետ կապված նպատակներ: Զարգացած դերային խաղը ձևավորում է երեխաների ստեղծագործական երևակայությունը։ Այն նպաստում է կամային հիշողության կայացմանը, նրանում հաղթահարվում է, այսպես կոչված, ճանաչողական էգոցենտրիզմը։
Խաղում արմատապես փոխվում է երեխայի դիրքը։ Խաղալով՝ նա հնարավորություն է ստանում փոխել մի դիրքը մյուսով, կոորդինացնել են տարբեր տեսանկյուններ։ Այսպես ճանապարհ է բացվում նոր ինտելեկտուալ օպերացիաների զարգացման, բայց արդեն հետագա տարիքային փուլում։
Հոգեկան ֆունկցիաների զարգացում
Խոսք
Նախադպրոցական տարիքում ավարտվում է խոսքի տիրապետման երկարատև և բարդ գործընթացը: 7 տարեկանում լեզուն դառնում է երեխայի հաղորդակցման և մտածողության միջոց, ինչպես նաև գիտակցակցական ուսումնասիրման օբյեկտ, քանի որ դպրոցին նախապատրաստվելիս սկսվում է կարդալու և գրելու ուսուցումը: Լեզուն երեխայի համար դառնում է իսկապես հարազատ։
Զարգանում է խոսքի ձայնային կողմը։ Կրտսեր նախադպրոցականները սկսում են գիտակցել իրենց արտասանության առանձնահատկությունները։ Բայց նրանց մոտ պահպանվում են և հնչյունների ընկալման նախկին միջոցները, ինչի շնորհիվ նրանք իմանում են սխալ արտասանված մանկական բառերը։ Ավելի ուշ ձևավորվում են բառերի նուրբ, տարբերակված ձայնային պատկերները, երեխա սկսում է լսել և խոսել ճշգրիտ։ Նախադպրոցական տարիքի վերջում ավարտվում է հնչյունային զարգացման գործընթացը։
Ինտենսիվորեն աճում է բառապաշարը։ Ինչպես նախորդ տարիքում, այստեղ էլ մեծ են անհատական տարբերությունները. որոշ երեխաների մոտ բառապաշարը մեծ է, որոշների մոտ քիչ, ինչը կախված է կենսապայմաններից, նրանից, թե ինչպես են երեխայի հետ շփվում մեծահասակները։ 1,5 տարեկանում երեխան ակտիվորեն օգտագործում է 100 բառ, 3 տարեկանում՝ 1000-1100 բառ, 6 տարեկանում՝ 2500-3000 բառ։
Զարգանում է խոսքի քերականական կառուցվածքը։ 3-5 տարեկանում երեխան ոչ միայն ակտիվորեն տիրապետում է խոսքին, նա ստեղծագործականորեն յուրացնում է լեզվական իրականությունը։ Նա ճշգրիտ յուրացնում է «մեծահասակների» բառերի նշանակությունները, զգում է բառի, նրա առանձին մասերի և իմաստի փոփոխությունների միջև կապը։
Այն, որ երեխան յուրացնում է լեզվի քերականական ձևերը, ձեռք բերում մեծ, ակտիվ բառապաշար, թույլ է տալիս նրան նախադպրոցական տարիքի ավարտին անցում կատարել կոնտեքստային խոսքի։ Նա կարողանում է վերապատմել ընթերցված պատմվածքը կամ հեքիաթը, նկարագրել նկար, շրջապատողներին ներկայացնել իր տեսածի մասին տպավորությունները։ Սա, իհարկե, չի նշանակում, որ նրա իրավիճակային խոսքն ամբողջությամբ անհետանում է։ Այն պահպանվում է, բայց հիմնականում առօրյա թեմաներով խոսակցություններում և հուզականորեն երանգավորված իրադարձությունների մասին պատմվածքներում։
Ընդհանուր առմամբ, նախադպրոցական տարիքում երեխան յուրացնում է մեծահասակներին բնորոշ բանավոր խոսքի բոլոր ձևերը։ Նա սկսում է օգտագործել բազմազան հաղորդագրություններ՝ մենախոսություններ, պատմվածքներ։ Նրանցում երեխան փոխանցում է ոչ միայն այն նորը, որ իմացել է, այլև իր մտքերը, տպավորությունները, ապրումները։ Տարիքակիցների հետ շփման մեջ զարգանում է տրամախոսական խոսքը, որը ներառում է ցուցումներ, գնահատական և այլն։ Էգոցենտրիկ խոսքն օգնում է երեխային պլանավորելու և կարգավորելու իր գործողությունները։ Իր համար արտասանվող մենախոսություններում երեխան պատմում է իր դժվարությունները, ստեղծում հետագա գործողությունների ծրագիր, դատում առաջադրանքի կատարման միջոցների մասին։
Խոսքի նոր ձևերի օգտագործումը, անցումը բարդ արտահայտություններին, պայմանավորված է տվյալ տարիքային փուլում երեխային առաջադրված շփման նոր խնդիրներով։ Ուրիշ երեխաների հետ լիարժեք շփումը ձեռք է բերվում հենց այս տարիքում, շարունակում է զարգանալ և մեծահասակների հետ հաղորդակցումը, որոնց երեխաներն ընկալում են որպես էրուդիտ՝ ընդունակ բացատրելու այն ամենն, ինչ հետաքրքրում է երեխային։
Ընկալում
Նախադպրոցական տարիքում ընկալումը կորցնում է իր առաջնային աֆեկտիվ բնույթը. պերցեպտիվ և հուզական գործընթացները տարբերակվում են։ Ընկալումը դառնում է իմաստավորված, նպատակաուղղված, վերլուծական։ Նրանում առանձնանում են կամային գործողությունները՝ դիտումը, դիտարկումը, որոնումը։ Ընկալման զարգացման վրա նշանակալից ազդեցություն է թողնում խոսքը. այն, որ երեխան սկսում է ակտիվորեն օգտագործել տարբեր օբյեկտների որակների, հատկանիշների, վիճակների, հարաբերությունների անվանումներ։ Անվանելով առարկաների և երեույթների այս կամ այն հատկությունները՝ երեխան դրանով իսկ առանձնացնում է դրանք իր համար, տեսնում և հասկանում նրանց միջև տարբեր հարաբերությունները։
Հատուկ կազմակերպված ընկալումը նպաստում է երևույթների լավ հասկացմանը։ Միևնույն ժամանակ, պատկերավոր սկիզբը շատ ուժեղ է այս փուլում, ինչը խանգարում է երեխային ճիշտ եզրակացույթուններ կատարել իր տեսածի վերաբերյալ։ Ընդհանուր առմամբ, նախադպրոցականների մոտ ընկալումը և մտածողությունը այնքան փոխկապակցված են, որ խոսում են տվյալ տարիքին բնորոշ ակնառու-պատկերավոր մտածողության մասին։
Մտածողություն
Մտածողության զարգացման հիմնական ուղին անցումն է ակնառու-գործնականից ակնառու-պատկերավորին և տարիքի վերջում՝ բառային մտածողության։ Նախադպրոցականը մտածում է պատկերավոր, նա դեռ ձեռք չի բերել դատողությունների հասուն տրամաբանությունը։ Չնայած դրան՝ նախադպրոցականները կարող են ճիշտ դատել և լուծել բավական բարդ խնդիրներ։ Ճիշտ պատասխաններ նրանցից կարելի է ստանալ որոշակի պայմաններում։ Առաջին հերթին, երեխան պետք է հասցնի մտապահել առաջադրանքը։ Բացի այդ, առաջադրանքի պայմանները պետք է պատկերացնի, իսկ դրա համար պետք է հասկանա դրանք։ Դրա համար էլ պետք է այն պես ձևակերպել խնդիրը, որ այն հասկանալի լինի երեխաներին։
Ճշմարիտ լուծման հասնելու լավագույն միջոցը աերեխայի գործողություններն այնպես կազմակերպելն է, որ նա համապատասխան եզրակացություններ կատարի սեփական փորձի հիման վրա։
Այս կերպ, բարենպաստ պայմաններում, երբ նախադպրոցականը լուծում է իր համար հասկանալի, հետաքրքիր առաջադրանք և դրա հետ մեկտեղ դիտարկում իր հասկացողությանը հասանելի փաստեր, նա կարող է տրամաբանորեն ճշմարիտ դատել։
Նախադպրոցական տարիքում, կապված խոսքի ինտենսիվ զարգացման հետ, յուրացվում են հասկացությունները: Թեև նրանք մնում են կենցաղային մակարդակում, հասկացությունների բովանդակությունը սկսում է ավելի ժատ համապատասխանել նրան, ինչ տվյալ հասկացության մեջ ներառում են մեծահասակները։
Նախադպրոցական տարիքի վերջում ի հայտ է գալիս ընդհանրացման, կապերի հաստատման միտում։ Վերջինիս ծագումը շատ կարևոր է ինտելեկտի հետագա զարգացման համար, չնայած նրան, որ երեխաները հաճախ սխալ ընդհանրացումներ են անում՝ կողմնորոշվելով առարկաների, երևույթների վառ հատկանիշների վրա։
Հիշողություն
Նախադպրոցական մանկությունը առավել բարենպաստ է հիշողության զարգացման համար։ Ինչպես գտնում էր Լև Վիգոտսկին, հիշողությունը դառնում է գերակայող ֆունկցիա և անցնում զարգացման մեծ ուղի իր կայացման գործընթացում։ Ոչ այս տարիքից առաջ, ոչ հետո, երեխան այսքան հեշտությամբ չի մտապահում ամենաբազմազան ինֆորմացիան։
Կրտսեր նախադպրոցականների հիշողությունը ոչ կամային է։ Երեխան իր առաջ նպատակ չի դնում՝ մտապահելու կամ հիշելու ինչ-որ բան, չի տիրապետում մտապահման հատուկ միջոցների։ Երեխայի համար հետաքրքիր իրադարձությունները, պատկերները հեշտությամբ տպավորվում են։ Ոչ կամային կերպով մտապահվում են նաև հուզականորեն երանգավորված բառերը։ Երեխան արագ մտապահում է բանաստեղծությունները, նրանցում կարևոր է ռիթմը, հնչեղությունը։ Հիշվում են պատմվածքները, հեքիաթները, մուլտֆիլմերի հերոսները և այլն։ Նախադպրոցական տարիքի ընթացքում աճում է ոչ կամային մտապահման արդյունավետությունը։ Ընդ որում, ինչքան իմաստալից է նյութը, այնքան մտապահումը լավ է կատարվում։ իմաստային հիշողությունը զարգանում է մեխանիկականին զուգընթաց, դրա համար միանշանակ չենք կարող պնդել, որ նախադպրոցականի մոտ տիրապետող է մեխանիկական հիշողությունը։
4-5 տարեկանում սկսում է ձևավորվել կամային հիշողությունը։ Գիտակցական նպատակաուղղված մտապահումը և պահպանումը միայն էպիզոդային բնույթ են կրում։ Սովորաբար նրանք ներառված են գործունեության այլ տեսակների մեջ, քանի որ անհրաժեշտ են և խաղում, և դասընթացների ժամանակ՝ դպրոցական ուսուցմանը նախապատրաստվելիս։ Մտապահման համար առավել դժվար ինֆորմացիան երեխան կարող է վերարտադրել խաղալով։
Նախադպրոցական տարիքում հիշողությունը ներառվում է անձի ձևավորման գործընթացի մեջ։ 3-4 տարեկանները դառնում են մանկական առաջին հիշողությունների տարիներ։
Անձի զարգացում
Նախադպրոցական տարիքը անձնային հիմնական մեխանիզմների և կազմավորումների կայացման շրջանն է։ Զարգանում են միմյանց հետ սերտորեն հուզական և դրդապատճառային ոլորտները, ձևավորվում է ինքնագիտակցությունը:
Հուզական ոլորտ
Նախադպրոցական մանկությանը բնորոշ է հանգիստ հուզականությունը, ուժեղ աֆեկտիվ բռնկումների և նշանակալից կոնֆլիկտների բացակայությունը։ Այն նոր՝ հարաբերականորեն կայուն հուզական ֆոնը պայմանավորում է երեխայի պատկերացումների դինամիկան: Նախկինում երեխայի հուզական կյանքի ընթացքը պայմանավորել են այն կոնկրետ իրավիճակի առանձնահատկությունները, որի մեջ երեխան ներառված էր. արդյո՞ք նրան գրավում է առարկան, օգնու՞մ է նրան մեծահասակը, թե ոչ, և այլն։ Այժմ տպավորությունների առաջացումը երեխային հնարավորություն է տալիս կտրվել անմիջական իրավիճակից, նրա մոտ ծագում են ապրումներ՝ չկապված իրավիճակի հետ, և իրավիճակային դժվարությւոններ, որոնք կորցնում են իրենց նախկին նշանակալիությունը։
Այսպիսով, հուզական գործընթացները դառնում են առավել հավասարակշռված։ Բայց նրանք չեն կորցնում իրենց հագեցվածությունը, ինտենսիվությունը: Տեղի է ունենում ընկալվող իրավիճակի առարկաներին ուղղված դրդապատճառներից անցում «իդեալական» պլանում գտնվող առարկաների պատկերացումների հետ կապված ցանկություններին։
Նախքան նախադպրոցականը կսկսի գործել, նրա մոտ առաջանում է հուզական կերպար, որն արտացոլում է և ապագա արդյունքը, նրա գնահատականը մեծահասակների կողմից։ Հուզականորեն կանխատեսելով իր վարքի հետևանքները, երեխան նախօրոք գիտի՝ վատ, թե լավ բան է անելու։ Եթե նա կանխատեսի դաստիարակաության ընդունված նորմերին չհամապատասխանող արդյունք, հնարավոր պատիժ, նրա մոտ առաջանում է տագնապայնություն՝ հուզական վիճակ, որն ունակ է արգելակելու շրջապատողների համար անցանկալի գործողությունը։ Գործողությունների օգտակար արդյունքի կանխատեսումը և շրջապատողների բարձր գնահատականը կապված է դրական հույզերի հետ, որոնք լրացուցիչ դրդապատճառում են վարքը։ Մեծահասակները կարող են երեխային օգնել՝ ստեղծելու դրական հուզական կերպար։
Այս կերպ, նախադպրոցական տարիքում աֆեկտը դառնում է վարքի կառուցվածքում առաջին օղակը։ Գործունեության հետևանքների հուզական կանխատեսման մեխանիզմն ընկած է երեխայի գործողությունների հուզական կարգավորման հիմքում։
Այս փուլում փոխվում է նաև հուզական գործընթացների կառուցվածքը։ Արտաքնապես արտահայտված հույզերը երեխաների մի մասի մոտ դառնում են առավել զսպված։ Հուզական գործընթացների կառուցվածքի մեջ վեգետատիվ և շարժողական բաղադրիչներից բացի՝ մտնում են և ընկալման, պատկերավոր մտածողության, երևակայության բարդ ձևեր։ Երեխան սկսում է ուրախանալ և տխրել ոչ միայն տվյալ պահին իր արածի պատճառով, այլև նրա, ինչ պետք է անի։ Ապրումները դառնում են առավել խորը և բարդ։
Փոխվում է աֆեկտների բովանդակությունը. ընդլայնվում էերեխային հատուկ հույզերի շրջանակը։ Հատկապես կարևոր է նախադպրոցականների մոտ այնպիսի հույզերի առաջացումը, ինչպիսիք են ուրիշին ապրումակցումը, էմպատիան. առանց նրանց անհնարին է համատեղ գործունեությունը և երեխաների շփման բարդ ձևերը։
Toddler running and falling.jpg
Հուզական ոլորտի զարգացումը կապված է պատկերացումների պլանի ձևավորման հետ։ Երեխայի պատկերավոր պատկերացումները ձեռք են բերում հուզական բնույթ, նրա ամբողջ գործունեությունը հուզականորեն երանգավորված է։ Այն, ինչի մեջ ներառված է նախադպրոցականը՝ խաղ, նկարչություն, դպրոցին նախապատրաստություն և այլն, պետք է ունենա վառ հուզական երանգավորում, այլապես գործունեությունը չի իրականացվի կամ արագ կընդհատվի։ Երեխան, իր տարիքով պայմանավորված, ուղղակի չի կարող անել այն, ինչ իրեն հետաքրքիր չէ։
Դրդապատճառային ոլորտ
Այս տարիքային փուլում ձևավորվող կարևոր անձնային մեխանիզմը դրդապատճառների ստորադասությունն է։ Այն առաջանում է նախադպրոցական սկզբում և աստիճանաբար զարգանում է։ Հենց դրդապատճառային ոլորտի այս փոփոխությունների հետ էլ կապում են երեխայի անձի կայացման սկիզբը։ Նախադպրոցականի դրդապատճառները ձեռք են բերում տարբեր ուժ և նշանակություն։ Արդեն կրտսեր նախադպրոցական տարիքում երեխան համեմատաբար հեշտ կարող է որոշում կայացնել մի քանի առարկաներից մեկի ընտրության իրավիճակում։ Շուտով նա կսկսի ճնշել իր անմիջական դրդումները, որոնք «սահմանափակողների» դեր են կատարում։ Հետաքրքական է, որ առավել ուժեղ դրդապատճառ նախադպրոցականի համար խրախուսանքն է, ավելի թույլը՝ պատիժը, առավել թույլ՝ երեխայի սեփական խոստումը։
Երեխային անմիջականորեն դրդող գործոնների բովանդակությանը նպաստում է մեծահասակների կամ այլ երեխաների ներկայությունը։ Սկզբում երեխային պետք է, որ ինչ-որ մեկը նրա կողքին լինի, վերահսկի նրա վարքը, իսկ մենակ մնալով՝ նա իրեն ավելի ազատ, իմպուլսիվ է պահում։ Այնուհետև, պատկերացումների պլանի ձևավորմանը համապատասխան՝ նա բավարարվում է երևակայական վերահսկմամբ. այլ մարդու կերպարն օգնում է նրան կարգավորել իր վարքը։
Դրդապատճառների ենթարկման մեխանիզմի զարգացման շնորհիվ՝ ավագ նախադպրոցականները հեշտ են սահմանափակում իրենց անմիջական ցանկությունները, քան կրտսերները, բայց այս խնդիրը մնում է բավական բարդ ամբողջ փուլի ընթացքում։ Վարքի կանոններին երեխայի մղումերի ենթարկման առավել բարենպաստ պայմանները ստեղծվում են դերային խաղում։
Նախադպրոցականի կյանքն առավել բազմազան է, քան վաղ մանկությունում։ Երեխան ներառվում է հարաբերությունների նոր համակարգի, գործունեության նոր տեսակների համակարգի մեջ։ Բնականաբար, ձևավորվում են նոր դրդապատճառներ՝ երեխայի ձևավորվող ինքնասիրության, ինքնագնահատականի հետ. հաջողության, մրցակցության, այդ ժամանակ յուրացվող [[բարոյական նորմեր|բարոյական նորմերի հետ կապված հետագ դրդապատճառներ և այլն։ Ոչ խաղային գործունեության տեսակների ձևավորման համար, որոնց նշանակությունն աճում է հետագա տարիքային փուլում, հատկապես կարևոր են գործունեության բովանդակության նկատմամբ հետաքրքրությունը և հասնելու դրդապատճառը։
Ավագ նախադպրոցականի մոտ ձևավորվում է անհանատական դրդապատճառային համակարգը։ Նրան հատուկ որոշ դրդապատճառներ ձեռք են բերում հարաբերական կայունություն։ Այս՝ հարաբերականորեն կայուն դրդապատճառների շարքում, որոնք օժտված են տարբեր ուժով և նշանակությամբ, առանձնանում են դոմինանտող դրդապատճառները։
Այսպիսով, նախադպրոցական մանկության գլխավոր ձեռքբերումը դրդապատճառների հիերարխիայի ձևավորումն է, իսկ այս ժամանակ սկսված կայուն դրդապատճատճառային համակարգի կառուցումը կավարտվի կրտսեր դպրոցական և դեռահասության տարիքում։
Նախադպրոցականը սկսում է յուրացնել հասարակության մեջ ընդունված էթիկական նորմերը։ Նա սովորում է գնահատել արարքները բարոյականության տեսանկյունից, իր վարքը ենթարկել այդ նորմերին, նրա մոտ առաջանում են էթիկական ապրումներ։ Սկզբնապես երեխան գնահատում է ուրիշի՝ այլ երեխաների կամ գեղարվեստական հերոսների արարքները՝ չկարողանալով գնահատել իր սեփականը։ Նախադպրոցական տարիքի երկրորդ կեսում երեխան ձեռք է բերում ընդունակություն գնահատելու և իր վարքը, փորձում է գործել այն բարոյական նորմերին համապատասխան, որոնք յուրացնում է։ Ծագում է պարտքի առաջնային զգացումը, որը դրսևորվում է պարզ իրավիճակներում։ Բարոյական նորմերի, ինչպես նաև գործողությունների հուզական կարգավորման յուրացումը նպաստում է նախադպրոցականի կամային վարքի զարգացմանը։
Ինքնագիտակցություն
Վաղ տարիքում կարելի է դիտարկել երեխայի ինքնագիտակցության սաղմերը։ Ինքնագիտակցությունը ձևավորվում է նախադպրոցական տարիքի վերջում՝ ինտելեկտուալ և անձնային ինտենսիվ զարգացման շնորհիվ, այն սովորաբար համարվում է նախադպրոցական մանկության կենտրոնական նորագոյացությունը։
Ինքնագնահատականն առաջանում է այս փուլի երկրորդ կեսին՝ առաջնային հուզական ինքնագնահատականի («ես լավն եմ») և ուրիշի վարքի ռացիոնալ գնահատականի հիման վրա։ Երեխան սկզբում ձեռք է բերում կարողություն՝ գնահատելու այլ երեխաների գործողությունները, իսկ հետո՝ սեփական գործողությունները, բարոյական որակներն ու կարողությունները:
Գնահատելով պրակտիկ կարողությունները՝ 5 տարեկան երեխան չափազանցնում է իր ձեռքբերումները։ 6 տարեկանում բարձրանում է ինքնագնահատականը, բայց այս ժամանակ երեխաները գովում են իրենց ոչ այնքան բաց ձևով, քան նախկինում։ 7 տարեկանում մեծամասնության մոտ կարողությունների ինքնագնահատականը դառնում է առավել ադեկվատ։
Ընդհանուր առամաբ, նախադպրոցականի ինքնագնահատականը շատ բարձր է, ինչն օգնում է նրան յուրացնել գործունեության նոր տեսակներ, առանց վախի և կասկածների ներառվել ուսուցողական տիպի զբաղմունքների մեջ դպրոցին նախապատրաստվելիս։
Այսպես, նախադպրոցականը տեսնում է իրեն մոտիկ մեծահասկաների, դաստիարակողների աչքերով։ Եթե ընտանիքում գնահատականներն ու սպասումները չեն համապատասխանում երեխայի տարիքային և անհատական առանձնահատկություններին, նրա պատկերացումներն իր մասին աղավաղված կլինեն։
Ինքնագիտակցության զարգացման ևս մեկ ուղղություն է սեփական ապրումների գիտակցումը։ Նախադպրոցական տարիքի վերջում նա կողմնորոշվում է իր հուզական վիճակներին և կարող է դրանք արտահայտել բառերով՝ «ես ուրախ եմ», «ես բարկացած եմ» և այլն։
Այս փուլի համար բնութագրական է սեռական նույնականացումը. երեխան գիտակցում է իրեն որպես տղա կամ աղջիկ։ Երեխաները ձեռք են բերում պատկերացումներ վարքի համապատասխան ոճերի մասին։ Նախադպրոցական տարիքի վերջում տղաներն ու աղջիկները խաղում են միասին ոչ բոլոր խաղերը, նրանց մոտ ձևավորվում են յուրահատուկ խաղեր՝ միայն աղջիկների, և միայն տղաների համար։
Սկսվում է սեփական անձի գիտակցումը ժամանակի մեջ։ 6-7 տարեկանում երեխան հիշում է իրեն անցյալում, գիտակցում ներկայում և պատկերացնում իրեն ապագայում։
Այսպիսով, նախադպրոցական տարիքը մարդկային հարաբերությունների աշխարհի ճանաչման տարիքն է։ Երեխան մոդելավորում է դրանք Դերասյուժետային խաղում, որը նրա համար դառնում է առաջնային գործունեություն։ Խաղալով՝ նա սովորում է շփվել տարիքակիցների հետ։
Նախադպրոցական տարիքը ստեղծագործական տարիք է։ Երեխան յուրացնում է խոսքը, նրա մոտ ձևավորվում է ստեղծագործական երևակայությունը։ Նախադպրոցականն ունի իրեն հատուկ մտածողության տրամաբանությունը: Սա անձի առաջնային կայացման փուլն է։ Այս փուլի կենտրոնական նորագոյացություններ են ինքնագիտակցությունը և դրդապատճառների հիերարխիան։